Voorbij de grenzen van kennis

Een bekende uitspraak van Albert Einstein luidt: ‘Problemen kunnen niet opgelost worden op hetzelfde denkniveau als waarop ze zijn veroorzaakt.’ De gemiddelde taoïst had het niet beter kunnen verwoorden, al zou die niet over 'denkniveau' spreken, maar over 'bewustzijnsniveau' - maar da's een kwestie van jargon. Waar Einstein en de taoïsten het dus roerend over eens zijn: als een probleem veroorzaakt wordt vanuit een bepaalde bewustzijnstoestand, zal je het van daaruit niet – nooit – kunnen oplossen. Sterker nog, je zult het eerder complexer en groter maken.

Vijf denkniveaus

Grofweg onderscheiden de taoïsten vijf denkniveaus c.q. niveaus van bewustzijn. Van ‘laag bewustzijn’ naar ‘hoog bewustzijn’ zijn dat achtereenvolgens (in een ultieme notendop):

• Psychose: je denkt niét, je acties zijn hyper-destructief
• Verwarring: je denken is verward, je acties leiden tot niets
• Specialisatie: je denken is rationeel en geordend, je acties leiden tot meer kennis van een specifiek onderwerp en concrete toepassingen van die kennis.
• Wijsheid: je denken ontstáát uit iets groters dan jij ‘zelf’, je acties dragen bij aan het welzijn van ‘het grotere geheel’
• Realisatie: je ‘bent’ je gedachten, je acties zijn hyper-constructief

Op een voetstuk

In onze cultuur is het derde denkniveau, Specialisatie, zowel het hoogst haalbare als het hoogst gewaardeerde bewustzijnsniveau. Het logische gevolg: kennis staat in onze samenleving op een voetstuk. Kijk maar naar hoe Nederland zich graag wil profileren als een kenniseconomie. Naar werkplekken die tegenwoordig leerplekken heten. En naar de nieuwe generatie die op school wordt klaargestoomd voor een ‘leven lang leren’. Ook in onze persoonlijke levens wenden we ons graag tot kennis. Zeker in onzekere tijden, zoals de huidige, hopen we in de kennis van deskundigen houvast te vinden, zekerheid, geruststelling.

Evolutie is nodig

Specialisatie en de bijbehorende focus op kennis heeft voor- en nadelen. Veel van de vooruitgang die we de laatste eeuwen hebben geboekt hebben we onmiskenbaar te danken aan het vermogen van ons bewustzijn tot Specialisatie. Maar ook veel van de ‘uitdagingen’ waarmee we als mensheid worden geconfronteerd – denk aan de klimaatproblematiek of aan de Covid-19-crisis – zijn ontstaan vanuit deze bewustzijnstoestand. Willen we deze problemen effectief het hoofd kunnen bieden, dan hebben we, Albert Einstein indachtig, als samenleving maar één optie: evolueren richting Wijsheid, het volgende bewustzijnsniveau, voorbij de grenzen van kennis en Specialisatie.

Op weg naar Wijsheid

Dit is één van de boodschappen van ons nieuwe boek, Op weg naar Wijsheid. In gesprek met interviewer Daan Jacobs gaat Reinoud Eleveld uitgebreid in op de vijf vormen van bewustzijn en schetst hij de eerste stappen op de taoïstische weg naar Wijsheid. Hieronder volgt een passage uit Op weg naar Wijsheid (blz. 103 t/m 108) waarin Daan en Reinoud spreken over de grenzen van kennis c.q. Specialisatie.

Over Specialisatie

DAAN: Je zei dat Specialisatie in onze cultuur de hoogst haalbare en hoogst gewaardeerde vorm van bewustzijn is. Waar baseer je dat op?

REINOUD: Dat blijkt wel uit ons onderwijssysteem: dat is volledig gericht op Specialisatie en in geen enkel opzicht op Wijsheid. Op de basisschool bouw je aan een fundament van algemene vaardigheden zoals lezen, schrijven en rekenen. Op de middelbare school kies je al snel een richting. En in het hoger beroepsonderwijs of op de universiteit begint het echte werk: daar leg je je helemaal toe op één specifiek onderwerp, één vak of maatschappelijke functie, één expertise.

Op dit ene aandachtspunt zijn je bewustzijnsaspecten het eens, zijn ze in staat om samen te werken en hun krachten te bundelen. Het gevolg is een enorm ontwikkeld bewustzijn van dit kennisgebied. Een prestatie op zich, maar wij weten dat dit nog lang niet het eindstation van bewustzijnsontwikkeling hoeft te zijn. In ons onderwijssysteem is dat het echter wel. Dat bedoel ik met ‘het hoogst haalbare’: onze cultuur heeft geen plekken voortgebracht waar je Wijsheid, laat staan Realisatie, kunt trainen. Wil je dat toch, dan zal je de gebaande paden moeten verlaten.

Oké, 'hoogst haalbaar' snap ik. En waarom zeg je dat Specialisatie het 'hoogst gewaardeerd' is?

Dat dat zo is, lijkt me evident. Wie verdienen het meeste geld? Wie genieten het meeste aanzien? De Specialisten of de Wijzen? Ik hoef die vraag niet eens te stellen, want er zijn amper Wijzen – onze wijze mannen en vrouwen zijn door eeuwen van inquisitie en zogenaamde vooruitgang verdwenen. Dat zegt toch al genoeg! Nee, het is Specialisatie, niet Wijsheid, waarmee we in onze cultuur zowel ons geld als een betekenisvol plekje in het geheel kunnen verdienen.

Op zich is met dat laatste toch niets mis?

Begrijp me niet verkeerd: Specialisatie heeft ons als mensheid ontzettend veel gebracht. Het is de motor onder veel van de vooruitgang die onze beschaving de laatste eeuwen heeft geboekt. Het comfort waarin we leven en de mogelijkheden die we hebben – technologisch, medisch, wat betreft lifestyle en zelfontplooiing – zijn ongekend. We leven langer, veiliger, comfortabeler en in grotere welvaart dan ooit tevoren. Dit is voor een belangrijk deel te danken aan specialisten: mensen die hun bewustzijn richten op één onderwerp, daar hun leven aan wijden en in dat proces briljante ontdekkingen en uitvindingen doen of dat mogelijk maken voor andere specialisten.

Dat richten van het bewustzijn op één specifiek onderwerp heeft echter ook een schaduwkant. Specialisten zijn zich weinig bewust van de rest. Het archetype van Specialisatie is dan ook de verstrooide professor. Hij weet alles van kwantummechanica of neurobiologie, maar vergeet zijn trouwdag, de verjaardag van zijn dochter of om op tijd te eten.

En waarom is dat schadelijk?

Dat je vanuit Specialisatie het geheel niet overziet, lijkt in eerste instantie misschien onschuldig, maar dat is het allerminst. Kijk maar naar de mannen die in de tweede helft van de 19e eeuw de verbrandingsmotor uitvonden. Zij dachten de mensheid een dienst te bewijzen – en tot op zekere hoogte deden ze dat ook. Maar vanuit hun Specialisatie waren ze niet in staat het geheel te overzien. Ze zagen niet wat de consequenties van hun acties waren. Nu, 150 jaar later, zien we dat maar al te goed en weten we dat de verbrandingsmotor niet alleen één van de meest briljante, maar ook één van de meest destructieve uitvindingen ooit is geweest.

Zo zijn er talloze voorbeelden van specialisten die met de beste intenties de mensheid een dienst wilden bewijzen, maar door hun tunnelvisie niet door hadden dat ze speelden met vuur. Ook kernenergie is daar een goed voorbeeld van. Dat leek destijds een prachtig alternatief voor het werken met fossiele brandstoffen. Maar de uitvinders van de kerncentrale waren helaas bepaald geen experts in wat je dan met het kernafval doet. Zo losten ze één probleem op, maar creëerden ze een ander.

Zo beschouwd heeft Specialisatie wel iets van weg van Psychose, nietwaar? Eerder vertelde je immers: Psychose maakt blind. Maar geldt dat niet ook voor Specialisatie?

Dat is echt een goede vraag: net als vanuit Psychose, het eerste bewustzijnsniveau, neem je vanuit Specialisatie één standpunt in. Het cruciale verschil is echter dat je deze keuze vanuit Specialisatie weloverwogen maakt, zonder blind te zijn voor de andere opties. Alle perspectieven heb je uitvoerig onderzocht. Vanuit een bewustzijnstoestand waarin Specialisatie overheerst houd je – als het goed is, tenminste – evenmin dwangmatig vast aan jouw visie, zoals iemand vanuit Psychose wél zal doen. Zijn er goede argumenten, dan kun je daar vanuit Specialisatie echt naar luisteren en dan sta je er altijd voor open om een ander standpunt in te nemen. Maar je hebt wel gelijk, het simpele feit dat je, hoe weloverwogen ook, kiest voor één standpunt, is tricky – en zeker niet Wijs.

Specialisatie heeft dus een duidelijk constructief effect – bijvoorbeeld de briljante ontdekking of uitvinding – maar ook een onmiskenbaar destructieve impact – namelijk dat wat over het hoofd wordt gezien, ofwel het nieuwe probleem dat wordt gecreëerd. Onderaan de streep is de uitkomst dus neutraal. 

Creëren we vanuit Specialisatie werkelijk altijd nieuwe problemen?

Absoluut. En daarin kun je trouwens nog een kenmerk van Specialisatie terugzien: het zal dingen niet simpeler, maar eerder complexer maken. Kijk naar de wereld om je heen en je ziet overal het bewijs. We denken dat Specialisatie ons leven simpeler maakt, maar mijn favoriete definitie van Specialisatie luidt als volgt: Specialisatie is het vermogen om complexe problemen te creëren.

Maak je de specialistische tunnelvisie nu niet erger dan ze werkelijk is? Ik bedoel, als specialist A een probleem creëert, is er toch een specialist B die zich dáárin kan specialiseren en het probleem kan oplossen?

Ja, tot op zekere hoogte kan de schade van tunnelvisie zo worden beperkt. Maar vergis je niet: Specialisatie bemoeilijkt de communicatie tussen mensen in hoge mate. Zie je een neurobiologe al over haar expertise uitwisselen met een metaalbewerker of vice versa? Andere mensen weten gewoon niet waar je het over hebt, als je spreekt over jouw kennisgebied. Daar worstel ik, als specialist in Wijsheid, zelf ook mee. En dat is logisch! Als je over één specifiek domein veel meer kennis hebt dan de ander, dan ligt het voor de hand dat communicatie over dat domein op zijn minst moeizaam verloopt. Met hun expertise leven specialisten dus per definitie op eilandjes. Vanzelfsprekend lijdt de onderlinge communicatie daar ook onder. Samenwerking tussen specialisten is niet evident.

Je noemt Specialisatie wel een neutrale kracht, maar je beschrijft het weinig enthousiast, alsof je me zou aanraden Specialisatie toch maar liever te vermijden.

Ik zou je niet per se willen zeggen Specialisatie te vermijden – al is het maar omdat dat onmogelijk is – maar wel om deze bewustzijnstoestand te wantrouwen. Want hoewel Specialisatie op zichzelf een neutrale kracht is, moeten we toch concluderen dat de balans van een paar eeuwen met Specialisten aan de macht uitslaat naar de destructieve kant. Al zeker 200 jaar sturen we onze slimste jongens en meisjes naar de hogescholen en universiteiten en leiden we ze op tot onderzoekers, wetenschappers en uitvinders, jawel, tot politici en economische leiders. Dit zijn onze beleidsmakers, bankiers en captains of industry. Het is aan hen om de wereld vorm te geven. En wat is daar nu, twee eeuwen later, van terechtgekomen? Kijk om je heen: er gaat iets echt niet goed. Ja zeker, we leven langer, veiliger, rijker en comfortabeler dan ooit, maar we staan ook dichter bij de afgrond dan ooit tevoren. We zijn de hele planeet aan het uitputten, beroven en vervuilen. Moeder Aarde zelf zal die storm wel doorstaan, maar het is de vraag of wij onszelf gaan overleven.

En dat komt door Specialisatie?

Zo simpel ligt het niet. Zorgvuldiger geformuleerd, komt het door een schrijnend gebrek aan Wijsheid en Realisatie, waardoor Psychose, Verwarring en Specialisatie de overhand hebben gekregen. Ja, specialisten hebben de macht, maar alleen omdat mensen hun vanuit Verwarring die macht geven. Nogmaals, Specialisatie zelf is niet destructief, maar neutraal. Het vanuit Verwarring toepassen van specialistische kennis – dat is wat zo schadelijk is. Specialisatie an sich is niet gevaarlijk. Specialisatie in een bedding van Verwarring wel. En ook hier is de oplossing Wijsheid. Als we specialistische kennis nu eens vanuit Wijsheid leerden gebruiken – dát is wat de wereld nodig heeft.

Nieuwsgierig naar de rest van het boek en naar ‘de weg naar Wijsheid’ die Reinoud daarin schetst?

Bestel 'Op weg naar Wijsheid' nu via tao.tools