Bewustzijn en Wijsheid in tijden van Covid-19

Waarom gaan mensen om met Covid-19 zoals ze ermee omgaan? De vijf vormen van bewustzijn (waarvan Wijsheid de vierde is) bieden een fantastisch inzicht in menselijk gedrag in tijden van Covid-19.

Dit is deel 3 van een drieluik over bewustzijn en Wijsheid in tijden van Covid-19.
De eerste delen gemist? Deel 1 en deel 2 lees je hier.

Ons gedrag is een reflectie van hoe we omgaan met de polen van de spanningsvelden waarmee de werkelijkheid ons confronteert (zie deel 2 van dit drieluik). Dit ‘omgaan met de polen’ kan verschillende vormen aannemen, die we kunnen koppelen aan de vijf vormen van bewustzijn (Wijsheid is er daar eentje van).

Inzicht
De vijf vormen van bewustzijn beschrijven de vijf ‘toestanden’ waarin ons bewustzijn zich kan bevinden. Het zijn vijf verschillen wijzen waarop ons denken en voelen zich manifesteren. Inzicht in deze vijf vormen – en met name de eerste drie – is een fantastische wijze om het gedrag van mensen te duiden, zowel in relatie tot Covid-19 als in de rest van hun leven. Dit zijn ze op een rijtje:

• Psychose
• Verwarring
• Specialisme
• Wijsheid
• Realisatie

Laag en hoog bewustzijn
Elk van de vijf vormen van bewustzijn is in elk van ons actief. We zijn dus allemaal – niemand uitgezonderd! – Psychotisch, Verward, Gespecialiseerd, Wijs en Gerealiseerd. (We schrijven ze met een hoofdletter om deze termen te onderscheiden van hoe ze normaliter in onze cultuur worden gebruikt.) Wat voor iedereen verschilt, is welke vorm van bewustzijn in iemand overheerst. We spreken van een ‘laag’ bewustzijn, als het zwaartepunt van je bewustzijn ligt bij Psychose en Verwarring. We spreken van een ‘hoog’ bewustzijn, als datzelfde zwaartepunt bij Wijsheid en Realisatie ligt. Maar waar je zwaartepunt ook ligt, in de gemiddelde dag van een gemiddeld mens heeft elk van de eerste drie vormen wel eens de overhand.

In deel 1 en deel 2 van dit drieluik hebben we de vierde vorm van bewustzijn, Wijsheid, al zorgvuldig bestudeerd.
Hieronder gaan we uitgebreid in op die eerste drie vormen, de drie ‘toestanden’ van bewustzijn die ons gedrag – met betrekking tot Covid-19, maar ook in de rest van ons leven – het grootste deel van de tijd bepalen.

1. Psychose
In Psychose kies je blind voor één van beide polen en houd je daar dwangmatig aan vast. De andere pool bestaat niet voor jou, of is uitgesproken ‘slecht’. Van emotionele balans en weldenkendheid is geen sprake; bij Psychose horen extreme emoties en een manier van denken die je magisch dan wel nachtmerrie-achtig zou kunnen noemen.

Licht psychotisch
Hét kenmerk van Psychose is een uiterst gefragmenteerde waarneming van de werkelijkheid. Anders gezegd: iemand met een Psychotisch bewustzijn ziet dingen die er niet zijn, of ziet dingen niet die er wel zijn, en houdt dwangmatig vast aan die perceptie. Veel mensen denken bij Psychose onmiddellijk aan zaken als neurose, persoonlijkheidsstoornissen en zware psychopathologische aanvallen inclusief wanen en hallucinaties. Psychose kent echter ook ‘lichte’ vormen. Vormen die we in onze cultuur niet als zodanig herkennen, maar die volgens bovenstaande definitie echt wel Psychotisch zijn.

Dwangmatig
Immers: alles heeft twee kanten (twee polen). Wanneer je dat perspectief kwijtraakt, dus als het extreem naar één kant verschuift, als het obsessief of fanatiek wordt, zit er dwang op je perceptie en zie je iets niet wat er overduidelijk wel is. Extreme polarisatie, dwangmatig vasthouden aan één pool, is zo beschouwd licht Psychotisch.

Wappies
In de Covid-19-context ligt het voor de hand om te denken aan mensen die zich letterlijk blind staren op de meest onwaarschijnlijke complottheorieën. Maar ook de mensen die deze mensen steevast ‘wappies’ noemen, zitten behoorlijk vast in één pool en neigen zo beschouwd naar het licht Psychotische.

2. Verwarring
In Verwarring switchen we de hele tijd tussen de twee polen. Je kiest dan weer voor de één, dan weer voor de ander, zonder ook maar iets op te schieten. Ook je emotionele balans en weldenkendheid ‘flikkeren’ als het ware: ze staan dan weer ‘aan’ en dan weer ‘uit’.

Twijfel en tweeslachtigheid
Verwarring is de in onze cultuur overheersende vorm van bewustzijn. Kenmerkend voor Verwarring zijn incongruentie, twijfel en tweeslachtigheid. Wat je zegt en wat je doet sluiten niet op elkaar aan. Je handelen is niet in lijn met waar je eigenlijk naar verlangt. De ene dag wil je dit en de andere dag wil je dat. Of je weet het allemaal niet en je blijft maar dubben, gissen, het lukt niet om knopen door te hakken.

Heen en weer
Waar je in Psychose dwangmatig vasthoudt aan één (extreem en onrealistisch) perspectief en blind bent voor de andere kant(en) die je niet kunt of wilt waarnemen, daar beweeg je in Verwarring juist de hele tijd heen en weer tussen verschillende polen, maar zonder goed te weten wat je ermee aan moet. In de Covid-19-context zal dit voor veel mensen herkenbaar zijn.

Je bent ‘tegen’ de maatregelen, maar zet wel netjes je mondkapje op als je de supermarkt binnengaat. Je bent ‘voor’ de maatregelen, maar op de verjaardag van je dochter maak je een uitzondering. In Verwarring weet je niet meer goed wat je er allemaal van moet ‘vinden’: dan lees je dit, dan hoor je weer dat, en eigenlijk heb je er wel genoeg van en wil je weer naar kantoor kunnen en met vrienden af kunnen spreken, maar ja, je wilt ook niet ziek worden, laat staan iemand ziek maken, en als iedereen nou gewoon de maatregelen zou volgen, dan zijn we er wel het snelste vanaf, maar goed, om daar nou de verjaardag van je beste vriend voor over te slaan, enzovoort.

Wel of niet vaccineren?
Idem voor het vaccin. De vraag ‘Zal ik me nu wel of niet laten vaccineren?’ kan ook een bron van Verwarring zijn. Je vertrouwt het voor geen meter, want een betrouwbaar vaccin kan toch niet zó snel zijn ontwikkeld? En hoorde je laatst niet in het nieuws iets over mensen die mogelijk door het vaccin zijn gestorven? Tegelijkertijd ben je ook niet de jongste meer en zit je er niet op te wachten om ziek te worden. Plus: hoe heerlijk zou het zijn om weer vrijuit te kunnen leven? Zeker als er binnenkort een vaccinatiepaspoort komt, is het echt wel handig om gevaccineerd te zijn. Maar zeg, voor dat soort externe druk wil je toch niet zwichten? En je gezondheid en immuniteit zijn dik in orde, dus waarom dan een vaccin? Aan de andere kant heb je ook een verantwoordelijkheid richting je medemens. Zelf ziek worden is één ding, het virus doorgeven heel iets anders. Maar is dat wel écht zo? Is ieder mens niet verantwoordelijk voor zijn of haar eigen immuunsysteem? Moet jíj je laten inenten omdat een ander slecht voor zichzelf heeft gezorgd? Dat gezegd hebbende, hoe eerder een kritieke massa is gevaccineerd, hoe sneller we terug naar normaal kunnen. Maar ja, jouw ene vaccin zal natuurlijk nooit het verschil kunnen maken. Maar goed, als iedereen zo denkt, dan schiet het ook niet op. En toch, we weten nog zo weinig over het vaccin en de bijwerkingen ervan…

En zo gaat de interne dialoog maar door, een eindeloos gesprek met… Ja, waarmee eigenlijk? Je bent in gesprek met Verwarring. Het is een interactie die vaak helemaal nergens toe leidt, anders dan tot een groeiend vermogen om steeds dezelfde cirkeltjes te draaien in je hoofd.

3. Specialisme
Net als in Psychose kies je in Specialisme voor één pool. Het cruciale verschil is echter dat je deze keuze in Specialisme weloverwogen maakt, zonder blind te zijn voor de andere. Allebei de polen heb je uitvoerig onderzocht. In Specialisme houd je ook niet dwangmatig vast aan die ene pool; zijn er goede argumenten, dan kun je daar echt naar luisteren en dan sta je er altijd voor open om naar de andere pool te bewegen. Je emotionele balans en weldenkendheid zijn – op dit ene punt, ten aanzien van je ‘specialisme’! – uitgesproken stabiel.

Expertise
In onze cultuur is Specialisme de hoogst gewaardeerde vorm van bewustzijn. Ons hele onderwijssysteem is erop gericht. Op de basisschool bouw je aan een fundament van algemene vaardigheden, maar op de middelbare school kies je al snel een richting en in het hoger beroepsonderwijs dan wel op de universiteit begint het echte werk. Daar leg je je helemaal toe op één specifiek onderwerp, één vak, één expertise. Het gevolg: een enorm ontwikkeld bewustzijn op dit ene kennisgebied.

Veertien miljoen bondscoaches
De meeste mensen geloven graag dat ze vanuit Specialisme denken en handelen. Als het Nederlands elftal meedoet aan het WK Voetbal, zijn er niet voor niets ‘zeventien miljoen bondscoaches’. En ook rond Covid-19 is er een hele groep mensen die – door het volgen van het nieuws, het lezen van artikelen, het kijken naar YouTube-video’s… – denkt te weten ‘hoe het zit’. Deze ‘overtuigingen’ zijn echter eerder een manifestatie van (lichte) Psychose of Verwarring, dan dat hier sprake is van zuiver Specialisme.

De motor onder onze vooruitgang
Specialisme heeft ons als cultuur ontzettend veel gebracht. Het is de motor onder veel van de vooruitgang die onze beschaving de laatste eeuwen – dankzij de renaissance, de Verlichting, de industriële revolutie et cetera – heeft geboekt. Het comfort waarin we leven en de mogelijkheden die we hebben – technologisch, medisch, qua lifestyle en qua zelfontplooiing – zijn ongekend. De cijfers liegen niet: we leven langer, veiliger, comfortabeler en in grotere welvaart dan we ooit geleefd hebben in onze geschreven geschiedenis. En dat is voor een belangrijk deel te danken aan Specialisten – mensen die hun bewustzijn richtten op één onderwerp, daar hun leven aan wijdden en in dat proces briljante ontdekkingen en uitvindingen deden.

De verstrooide professor
Dat richten van het bewustzijn op één specifiek onderwerp heeft echter ook een schaduwkant: Specialisten hebben weinig bewustzijn op ‘de rest’. Het archetype van Specialisme is dan ook de verstrooide professor. Hij weet alles van kwantummechanica of neurobiologie, maar vergeet zijn trouwdag, de verjaardag van zijn dochter en om op tijd te eten.

Specialistische kennis toepassen
Dat je in Specialisme het geheel niet overziet, lijkt in eerste instantie misschien onschuldig, maar dat is het allerminst. Want specialistische kennis is één ding, hoe je die kennis toepast is iets totaal anders! Ook hier is de Covid-19-context illustratief. Dat een viroloog ontzettend veel weet over virussen en een epidemioloog over (het voorkomen van) de verspreiding ervan, wil nog niet zeggen dat je een maatschappij-breed beleid op hun input kunt baseren. Sterker nog: dat ze zo specialistisch zijn, zou ons juist moeten vertellen dat we dat vooral niet moeten doen!

Communicatie
Een viroloog kan ons heel goed vertellen (althans, dat mogen we hopen) in hoeverre een mondkapje zinvol is bij het voorkomen van de verspreiding van Covid-19, maar heeft – per definitie! – geen idee van de langetermijneffecten op je gezondheid, noch van de sociaal-psychologische schade die het structureel dragen van zo’n mondkapje kan hebben. Een epidemioloog kan misschien wel inschatten dat we met z’n allen X weken thuis moeten zitten om de zoveelste ‘golf’ van besmettingen te voorkomen, maar heeft – per definitie! – geen zicht op de economische impact daarvan. En als die virologen en epidemiologen daar al interesse in zouden hebben, dan zou een gesprek met economen en psychologen uiterst moeizaam verlopen, omdat échte communicatie tussen specialisten – per definitie! – onmogelijk is.

Kosten en baten
Het is dus nooit verstandig om een maatschappij-breed beleid uit te laten zetten door specialisten. Gelukkig, zou je zeggen, hebben we daar politici voor: mensen die het grotere geheel kunnen overzien, de kosten en de baten tegen elkaar af kunnen wegen en de specialistische kennis vanuit Wijsheid in kunnen zetten. Toch?

Respect
Onze beleidsmakers verdienen alle respect. In een ongekende en complexe situatie en onder enorme druk van alles en iedereen een constructief beleid proberen uit te zetten – doe het ze maar eens na! Dat ze hun verantwoordelijkheid pakken, zo goed en zo kwaad als dat gaat en met de beste bedoelingen, is prijzenswaardig. Maar zoals we al beargumenteerden in deel 1 van dit drieluik: van Wijsheid getuigt hun beleid niet. En dat valt hen moeilijk te verwijten.

Waar leer je Wijsheid
Want, zo zou je je af kunnen vragen, waar hadden onze volksvertegenwoordigers dan moeten leren hoe vanuit Wijsheid te opereren? In onze cultuur weten we wel dat er zoiets als ‘wijsheid’ bestaat. Met z’n allen verlangen we er ook naar en we kijken op tegen mensen die we als wijs beschouwen. Maar hoe word je een wijze man of vrouw? Waar leer je dat? Op school? Nee dus. Van je ouders of grootouders? Met alle respect, maar nee dus. Van het leven zelf? Een interessant antwoord, maar dan zouden we allemaal als vanzelf wijs moeten worden, terwijl het overduidelijk is dat om ons heen en in onszelf weinig Wijsheid is te ontdekken – ook niet als we een respectabele leeftijd hebben bereikt. Dat we dan beschikken over meer levenservaring, check. Dat ouderdom ons vaak zachter, milder, liever stemt, akkoord. Maar wijzer? Nee. Anders zou onze wereld er nu héél anders uitzien.

Mysteriescholen
Het antwoord op de vraag ‘Waar leer je wijsheid?’ is desondanks verrassend eenvoudig: je kunt Wijsheid leren in zogeheten mysteriescholen. Zo lang als de mensheid bestaat, bestaat er ook onderwijs over ‘het Mysterie’. Op deze scholen staan de grote vragen des levens centraal, zoals ‘Wat beweegt ons?’, ‘Wat is onze plek in het grotere geheel?’ en dus ook ‘Hoe word je Wijs?’. Taotraining is niets anders – niets meer en niets minder – dan een moderne mysterieschool, gebouwd op de schouders van een rijke traditie uit het antieke China, het taoïsme. We onderwijzen oerkennis die voor ieder mens, voor elke generatie en in elk tijdsgewricht relevant is – ook, of juist, in de context van een pandemie: de natuurwetten van bewustzijnsontwikkeling en de sleutels tot het laten ontstaan van geïnspireerde & constructieve actie en het realiseren van de win-win-win.